Μόνο μουσική.

Απάντηση: Μόνο μουσική.

Οε οε
οε οε οεεεε...

 

Ο πάγος πάνω από το σκοτάδι
(Ερμηνευτική προσέγγιση στο opus 111, του Μπετόβεν)
Από τον Δήμο Μαρουδή Ελευθεροτυπία - 26/02/2010

Η τελευταία συνθετική περίοδος του Μπετόβεν (Beethoven), η περίοδος των όψιμων αριστουργημάτων του, υπήρξε μια φάση ταραγμένων ψυχικών αναζητήσεων κι εμπειριών -φάση που σημαδεύεται και από το γεγονός της τελειωτικής κώφωσης του μεγάλου συνθέτη- όσο και τολμηρών και ριζοσπαστικών, με την πιο καινοτόμο έννοια του όρου, μουσικολογικών αναζητήσεων και πειραματισμών πάνω στην τονικότητα και στα όποια προβλήματα θέτουν στον συνθέτη (πρώτ' απ' όλα) και στον ακροατή (κατ' επέκταση) η γλώσσα και η όλη περιπέτεια της τονικής μουσικής.
Με την τελευταία του περίοδο ο Μπετόβεν επιχειρεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, «να επαναλάβει» το μουσικό εγχείρημα των συνθετών και της μουσικής που εμφανίστηκαν και υπήρξαν ώς την εποχή του, στο σύνολό τους, «ξαναπαίζει τη μουσική εξαρχής», θα λέγαμε, κάνοντας μια αναλυτική λίστα όλων των μουσικολογικών προβλημάτων που ήταν δυνατόν να υπάρξουν ώς τότε, και συνάμα διαστέλλοντας την πλαστική φόρμα ώς τα ακραία της όρια. (Κάτι τέτοιο είναι, φέρ' ειπείν, το opus 132, ένα από τα συνταρακτικότερα κουαρτέτα για έγχορδα που έχουν ποτέ γραφεί - σχόλιο πάνω στον θάνατο, τον κίνδυνο και το άρρητο, και αυτά μάλιστα ως μορφολογικές προβληματικές.)
Ο Μπετόβεν αποδεικνύεται ριζικά μοντέρνος, ίσως ένας από τους πιο μοντέρνους συνθέτες όλων των εποχών, και για τον λόγο που «συνομιλεί αδιάλειπτα με τη σύμβαση», πατά γερά στην κλασική παράδοση -όπως εξάλλου και ο Bach ριζώνει γερά στην παράδοση του Μπαρόκ-, δέχεται τη φόρμα και τη σύμβαση της φόρμας, επιλέγοντας να λύσει το δύσκολο πρόβλημα «του νεωτερίζειν» -ενίοτε και με τρόπο που πλησιάζει την ατονικότητα-, «αντιπροτείνοντας» και όχι απλά καταγγέλλοντας. Πόσοι, αλήθεια, από τους συνθέτες του 20ού αιώνα που έγραψαν μουσική για πιάνο, θα μπορούσαν ν' αναμετρηθούν με «το πρόγραμμα» της «Σονάτας Χάμερκλαβίερ» (Sonate opus 106, fur das Hammerklavier).
Η τελευταία σονάτα για πιάνο του Μπετόβεν, Σονάτα αριθμός 32, opus 111, σε ντο έλασσον, είναι ένα έργο πολύ ιδιαίτερο. Εχει μονάχα δύο μέρη, μα σ' αυτά τα μέρη λέει κάποια πράγματα που δεν έχει πει στα προηγούμενα και «πιο ολοκληρωμένα» έργα του. Η Σονάτα opus 111 είναι ένας τιτάνιος πειραματισμός πάνω στο πρόβλημα της μορφής, και όσον αφορά τις πέντε τελευταίες σονάτες του Μπετόβεν για πιάνο, τούτη, έρχεται σαν κατακλείδα σ' αυτές και κατά μία έννοια η Σονάτα συνιστά Coda, κλείσιμο, σε όσα δοκιμάζονται στην επιβλητική «Σονάτα για Χαμερκλαβίερ» (Hammerkleviersonete), αλλά και στο σύνολο του πιανιστικού του έργου.
Το πρώτο μέρος του έργου (Maestoso, Allegro con brio ed αppαssiοnαto), αρχίζει με πολύ δυνατά ακόρντα, τα οποία σε συνδυασμό με τις τρίλιες που ακολουθούν κάνουν, θα λέγαμε, υπαινιγμό τόσο για την πραγματικότητα της τρέλας όσο και για τον παραλογισμό της ανθρώπινης ύπαρξης. Το ίδιο ακριβώς σχολιάζουν και τα αρπίσματα στην ντο ελάσσονα που ακολουθούν, ενώ οι οκτάβες στην μπάσα περιοχή του πιάνου είναι πραγματικές «σφυριές» που καρφώνουν τα καρφιά σε μια βαριά και καταθλιπτική επιτάφια πλάκα. Εδώ, το μοτίβο «του πεπρωμένου» είναι πολύ πιο ξεκάθαρο απ' όσο στο πρώτο μέρος της 5ης Συμφωνίας του συνθέτη, ενώ συνάμα προαναγγέλλεται με περιπέτεια.
Οταν ο Πλάτων στην Πολιτεία διακρίνει την ανθρώπινη ψυχή σε τρία μέρη, στο λογιστικόν που συμπίπτει με τον λόγο-, στο επιθυμητικόν -το οποίο περιλαμβάνει τις επιθυμίες και τα πάθη- και στο θυμοειδές -το οποίο περιλαμβάνει τις εκδηλώσεις της βούλησης, δίνει στην ανθρώπινη βούληση όχι μόνο μια δεσπόζουσα θέση, αλλά και έναν ρυθμιστικό ρόλο όσον αφορά τα ανθρώπινα πράγματα, μιλώντας ούτε λίγο ούτε πολύ και για την τυφλή και άσκοπη βούληση -το ανθρώπινο ασυνείδητο-, ενέργεια στην οποία θ' αναφερθεί ο Σοπενχάουερ (Schopenhauer) περίπου είκοσι αιώνες μετά.
Τούτη ακριβώς η βούληση, ορμή που ξεχύνεται ασυγκράτητη στο πρώτο μέρος της Σονάτας, εμφανίζεται εδώ «διχασμένη». Αφ' ενός, μέσα από τις επιταγές της παράδοσης και της ηθικής, ως σκέψη κι επιλογή, προσπαθεί να επιβάλλει τη σιωπή πάνω από την ψυχική άβυσσο που χαίνει, αφ' ετέρου, σε πάλη με τον ίδιο της τον εαυτό, θέλει ν' αποκαλύψει την ανθρώπινη ψυχή -την ψυχή του καλλιτέχνη εν προκειμένω- σε όλη της τη γύμνια.
Αν η ανθρώπινη ψυχή συνιστά τη δύναμη ώσης για ό,τι καλούμε πολιτισμό, θα προσθέταμε πως το φαινόμενο του ανθρώπινου πολιτισμού είναι ένα φαινόμενο εξαιρετικά σύνθετο. Αν η ανθρώπινη ψυχή κινητοποιείται από ενστικτικές ενορμήσεις (libido, μα και ένστικτο ζωής και ένστικτο θανάτου κατά τον Φρόυντ), τούτες οι ψυχικής προέλευσης ενορμήσεις σίγουρα δεν αποτελούν και την αποκλειστική γενεσιουργό δύναμη του πολιτισμού, καθώς η σκέψη, το φαινόμενο της σκέψης, ενέχει σ' αυτόν μια δεσπόζουσα θέση. Δίχως να παραβλέψουμε την κοινωνικοοικονομική παράμετρο όσον αφορά τη διαμόρφωση και κίνηση της ανθρώπινης ιστορίας (φέρ' ειπείν την ταξική πάλη) θα λέγαμε πως η σκέψη είναι συνάμα βούληση και απόφαση, μαζί με τις ανθρώπινες ανάγκες, ώθηση των ανθρώπων για να εργαστούν και να παράγουν, ηθικός νόμος, παθιασμένο αίτημα και φόρμα με φόρτιση από μια άβυσσο κρυμμένων και υπόρρητων περιεχομένων.
Οι έννοιες αυτές καθεαυτές ενέχουν «κινητική ενέργεια» και συνιστούν «αποθήκες παραστάσεων» και ενός χαώδους πανανθρώπινου αρχετυπικού, συμβολικού και παραστασιακού υλικού. Τούτον τον χώρο, για τη θεωρητική προσέγγιση του οποίου τα επιστημονικά εργαλεία, που μας είναι διαθέσιμα, ίσως σε μεγάλο βαθμό να μην επαρκούν, θα 'πρεπε ίσως να τον δούμε όπως βλέπουμε το καντιανό Πράγμα καθ' Εαυτό - τον χώρο του απροσπέλαστου εννοιολογικά, έναν χώρο, όμως, που ως «επτασφράγιστη Αβυσσος» δυνάμεων, ενορμήσεων, παραστάσεων, σημασιών και παραπομπών έχει για επιφάνειά του το ανθρώπινο ασυνείδητο (στην οιαδήποτε εκδοχή του είναι δυνατόν αυτό να ιδωθεί). Καθώς αυτός ο χώρος -χώρος υπόρρητος και υφέρπων στον ανθρώπινο πολιτισμό- αφορά και τις μεμονωμένες ψυχές των ατόμων, ό,τι καλούμε «άνθρωπος» εμφανίζεται σαν μια στιλπνή και επιφανειακά μόνον κατανοητή επιφάνεια στάσεων, εκδηλώσεων και συμπεριφορών, των οποίων προϋπόθεση είναι ένας σκοτεινός χώρος αδιάγνωστων παραμέτρων και ψυχικών αιτίων.
Καθώς η τέχνη συνιστά μια δραστηριότητα, η οποία κατεξοχήν απασχολείται με το φαινόμενο της ανθρώπινης ψυχής, την οποία σε μεγάλο βαθμό και συγκροτεί, το opus 111 του Μπετόβεν έρχεται να εξιστορήσει την περιπέτεια της ψυχής του μεγάλου δημιουργού, καθώς τούτη θέλει να συμφιλιωθεί με τη βαθύτερη πραγματικότητά της και να λυτρωθεί.
Το πρώτο μέρος της 111 μοιάζει με τη στιλπνή επιφάνεια μιας παγωμένης λίμνης, κάτω από την οποία σκιρτούν σκοτεινά, ανταριασμένα και απύθμενα νερά. Μήπως κάπου εκεί είναι και ο τόπος της τρέλας;
Το δεύτερο μέρος της Σονάτας (Arietta: Adagio molto semplice e centebile) είναι ένα θέμα με παραλλαγές - μία άσκηση μετρήματος κι εκτέλεσης ιδιαίτερα δύσκολη για κάθε πιανίστα. Το ξεκίνημα του δεύτερου μέρους, το γνωστό: ντο - σολ - σολ, ρε - σολ - σολ, είναι σαν ένας αποχαιρετισμός στην ψυχή που θανατώθηκε στον τριπλό αγώνα της για επιβίωση, συμφιλίωση με τον εαυτό της και λύτρωση. Θ' ακολουθήσουν οι παραλλαγές -πραγματικά σπαράγματα-, η πάλη για την ανάδυση της ψυχής από το μνήμα, καθώς και η διαδικασία μετουσίωσής της από ατομική ουσία σε συμφιλιωτική δύναμη των πάντων, σε οικουμενικό και πανανθρώπινο πνεύμα. Βρισκόμαστε στην περιοχή του φωτός, καθώς όμως «όπου υπάρχει πολύ φως οι σκιές είναι εντονότερες» (Γκαίτε), είμαστε πάντα στον χώρο του τραγικού, της αποξένωσης, των «ενδιάμεσων καταστάσεων», όπου η ανθρώπινη πραγματικότητα παραδίνεται στην ετερότητα, μη γνωρίζοντας ακόμα το πραγματικό της πεπρωμένο, με την έννοια της τελικής κατάληξης, μα συμφιλιωμένη απόλυτα με τα βαθύτερά της αιτήματα.
Ο Τόμας Μαν (Thomas Mann), που αφιερώνει μερικές θαυμάσιες σελίδες του «Δόκτορος Φάουστους» στον σχολιασμό του εν λόγω κομματιού, είναι της γνώμης πως προς το τέλος του δεύτερου μέρους σημειώνεται μία αξιοσημείωτη αλλαγή: Με την παρεμβολή ενός «ντο δίεση» στο αρχικό θέμα ντο-σολ-σολ, ρε-σολ-σολ (πριν από το ρε), αλλάζει ολόκληρο το ύφος της σύνθεσης. Τα λόγια του μεγάλου συνθέτη γλυκαίνουν, πραΰνονται, σαν να θέλουν να μας προσφέρουν ένα παρηγορητικό και συνάμα μελαγχολικό και καθησυχαστικό χάδι.
Κατά τον Τόμας Μαν έτσι σηματοδοτείται και το τέλος και η τελείωση της σονάτας και της μορφής της σονάτας. Γι' αυτό καθίσταται τελείως περιττό ένα τρίτο μέρος στο opus 111, που τελικά δεν γράφτηκε. Εμείς πιστεύουμε πως τούτη η πράυνση - μήνυμα που αναγγέλλεται με το τέλος του 2ου μέρους, είναι ακριβώς η στιγμή που η ψυχή του μεγάλου καλλιτέχνη αντικρίζει το τέλος της μακράς της πορείας, καθώς προσεγγίζει την πραγματικότητα του θανάτου. Αφού περιπλανήθηκε για μία ολόκληρη ζωή μέσα στους δαιδάλους της τέχνης της, αλλά και μέσα από τις αντιξοότητες των ανθρώπινων αιτημάτων και των αγώνων που της αντιστοιχούσαν, φτάνει τώρα στην ουσιαστική συμφιλίωση με τον εαυτό της, καθώς αποδεικνύεται πως υπήρξε άξια του πεπρωμένου που της δόθηκε.
Ο μεγάλος καλλιτέχνης δεν αγάπησε μονάχα τη μουσική, προπάντων τούτη την προσέφερε ως δώρο στους συνανθρώπους του για να χτίσουν έναν καλύτερο κόσμο και κάποια στιγμή να πετύχουν κι αυτοί την εσωτερική τους ειρήνευση. Ας ακούσουμε το opus 111 του Μπετόβεν.

 

Απάντηση: Μόνο μουσική.

 

Απάντηση: Μόνο μουσική.



ΑΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ

 

Απάντηση: Μόνο μουσική.

 

Απάντηση: Μόνο μουσική.

Χτες άκουσα για τριακοστή έκτη φορά τον Γιώργο ζωντανά.
Πήρα την μου γαλακτομπουρεκ χανουμ παραμάσχαλα και πήγα.
Τράβηξα αυτό το βιντεάκι με το κινητό μου
Υγ ο τρόμπας που σφυρίζει και μιλάει από πίσω είμαι εγώ